Arturiańskie echa w herbach Czerska i Osiecka

Legendy arturiańskie to średniowieczne opowieści związane z legendarnym królem Arturem i rycerzami Okrągłego Stołu. Odnaleźć w nich można ślady wydarzeń historycznych i wpływy wielu kultur, szczególnie mitologii celtyckiej, wierzeń chrześcijańskich, oraz średniowiecznej kultury dworskiej. Do dzisiaj pozostają one istotnym elementem kultury europejskiej. Do ich motywów chętnie sięga dzisiejsza popkultura popularna. 

Ale co mają z nimi wspólnego tereny położone nad Środkową Wisłą pod Warszawą?

Dzisiejsze tereny powiatów otwockiego i piaseczyńskiego w średniowieczu w większości należały do ziemi czerskiej na książęcym Mazowszu. Zawiłości historii tej części Polski doprowadziły, że w pewnym momencie dzieje Czerska z przyległościami splotły się z dziejami… Anglii. 

Jedną z nielicznych pozostałości tych związków są herby ziemi czerskiej i miasta Osiecka. Ziemia czerska szczyci się herbem nazywanym zamiennie żmijem piastowskim lub smokiem piastowskim. Jest to herb rodowy Piastów mazowieckich z linii czerskiej. Przedstawia w srebrnym polu skrzydlatego dwunożnego smoka (wiwernę, żmija) barwy zielonej z jęzorem i pazurami barwy czerwonej. Z czasem ten herb rodowy został przyjęty jako godło księstwa czerskiego. Wywern to smok o specyficznym kształcie, obcy w polskiej heraldyce, ale dobrze znany na Wyspach Brytyjskich jako mityczny gad o wężowych kształtach.

Czym jest wiwern (wiwerna lub wywerna)? 

Otóż wiwern to mityczny gad ze średniowiecznego bestiariusza (średniowieczny gatunek literacki, należący do tzw. literatury dydaktycznej, pisany wierszem lub prozą), często utożsamiany ze smokiem. Nazwa „wiwern” pochodzi z języka angielskiego „wyvern”.  W Wielkiej Brytanii wiwerny są szczególnie popularne, można je spotkać w ikonografii, legendach oraz w heraldyce. Wizerunki dwunogiego smoka przyniosły na Wyspy Brytyjskie, prawdopodobnie jako godła,      wojskowe rzymskie legiony, które z kolei przejęły ten symbol od Daków. Wiwern przedstawiany jest zwykle jako kilkumetrowej długości gad, z jedną parą nóg uzbrojonych w szpony i parą błoniastych skrzydeł, z długą szyją i ogonem, często zakończonym harpunim, jadowitym grotem. Niekiedy z podobnym grotem na końcu przedstawiany jest język wiwerna. Początkowo wiwerny były tożsame ze smokami, przedstawianymi zawsze z jedną parą nóg. W średniowiecznej Europie smok, w tym i wiwern, stanowił alegorię szatana. W postaci wiwernów i smoków przedstawiano często biblijne bestie, uosabiające szatana. Imię wiwerna równoważyło się z wojną, grzechem i zarazą (uważano, że przenosi on dżumę). Istniało ogólne przekonanie, że mieszkał on w pieczarach, gdzie gromadził ogromne skarby. 

Wiwern zwany Żmijem

W mitologii słowiańskiej również występuje wiwern, ale nazywany jest żmijem. Ma on postać skrzydlatego gada związanego ze sferą chtoniczną (bóstw świata podziemnego lub duchów z zaświatów), i z wodami. Żmij był postacią przychylną ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami, toczył walkę ze smokami powietrznymi. Postać Żmija kojarzono z ognistymi zjawiskami na niebie (kometami, meteorami). Żmij pojawiał się pod postacią ptaka, najczęściej koguta – jak w pierwszym herbie Warszawy, żurawia lub orła, bądź jako człowiek z małymi skrzydełkami pod ramionami, wężowym ogonem lub ciałem pokrytym łuskami. W południowosłowiańskim folklorze Żmij wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile i zdolnościach, walczący z potworami zagrażającymi ojczystej ziemi.

Wiwerny i smoki w heraldyce

Wiwerny są jednym z popularniejszych stworzeń średniowiecznego heraldycznego bestiariusza. Popularność wywerna w heraldyce brytyjskiej można wyjaśnić faktem, że wywern stał się symbolem Artura a później całej Walii. Najbardziej znane wiwerny w heraldyce brytyjskiej zachowały się jako emblemat dawnych władców Mercji, złoty wiwern na fladze Wesseksu i wiwerny w herbach rodu Arbuthnott. W Polsce stał się herbem Piastów czerskich. Pojawienie się wywerna w polskiej heraldyce, sfragistyce i numizmatyce należy łączyć z recepcją legend arturiańskich w średniowiecznej Polsce. 

Najstarsze wyobrażenia smoka piastowsko-mazowieckiego (wiwerna) znane jest z pieczęci księcia Trojdena I Czerskiego. Odcisk tej pieczęci datowany jest na lata po 1311 r. Potem wraz z orłem mazowieckim znalazł się w herbie księstwa czersko-warszawskiego oraz na pieczęciach książąt Siemowita III i Kazimierza I, wtedy do smoka dodano znak orła. Według Długosza książę mazowiecko-czerski Janusz I, pod Grunwaldem prowadził do boju swą chorągiew pod znakiem orła i smoka. Istnieją dwie koncepcje pochodzenia tego niespotykanego w polskiej heraldyce herbu. Według podań ludowych żmij, podobnie jak w legendach skandynawskich Lindworm, żył w lochach ciągnących się pomiędzy zamkiem czerskim a wsią Coniew i miał pilnować skarbów księcia Konrada Mazowieckiego. Natomiast według hipotezy naukowej, smok w polskiej heraldyce stanowi przejaw przejęcia legend arturiańskich[i]. W herbie ziemi czerskiej, miał się on pojawić za sprawą komesa mazowieckiego Magnusa[ii], syna króla angielskiego Harolda II[iii], osadzonego na tym stanowisku przez Bolesława Krzywoustego. Byli oni władcami angielskiego księstwa Wessex, w którego herbie znajduje się identyczny smok jak w herbie ziemi czerskiej. 

Smoki w heraldyce średniowiecznej

Być może geneza przyjęcia smoka jako godło Piastów mazowieckich miała nieco inny charakter. W średniowiecznych europejskich opowieściach i legendach smoki kojarzą się jedynie negatywnie, przypisuje się im odpowiedzialność m.in. za morderstwa, pożary, podstępy. To z nimi walczyli bohaterowie i święci. Pozytywne znaczenie miały jedynie w brytyjskich legendach arturiańskich i… tradycyjnych wierzeniach słowiańskich. Sam legendarny król Artur utożsamiany był ze smokiem, a jego ojciec zwany był Pendragonem czyli głową smoczego rodu. Być może właśnie takie znaczenie, tj. władcy utożsamiającego się z bohaterem i smokiem, kierowały czerskimi książętami obierającymi wywerna jako swoje godło. Świadczyłoby to o tym, że książęta czerscy znali ówczesną dworską literaturę europejską, rozumieli jej symbolikę i co najważniejsze implementowali ją nad Wisłą. Zapewne nie bez znaczenia dla Piastów mazowieckich były związki miejsca z komesem Magnusem władającym Mazowszem z Czerska.

Herby i pieczęcie na terenach mazowieckich

Opis odcisku pieczęci herbowej książąt mazowieckich Stanisława i Janusza III, z 1525 r. zamieszczony został w książce Stefana Krzysztofa Kuczyńskiego "Pieczęcie książąt mazowieckich" i brzmi: 

„W polu pieczęci tarcza czwórdzielna w krzyż, górą wygięta w kształcie kartusza. Na tarczy w polach naprzemianległych 1 i 4 orzeł w mitrze na głowie zwrócony w prawo; w polach 2 i 3 smok skrzydlaty z rozwartą paszczą, na czterech łapach, z długim pierścieniowato zwiniętym ogonem, zwrócony w prawo. Tło w polu poza tarczą ukośnie kratkowane. U góry na zwoju wstęgi dwie rozetki, pod tarczą jedna rozetka. Na zewnątrz poza wstęgą z napisem kilka kolistych obrzeżeń. Średnica 46 mm. Napis w otoku na wstędze zwiniętej na końcach w kształcie kartusza, sporządzony majuskułą, brzmi: STANISLAVS ET IANUSSIVS: D: D: DUCES: MAZOVIE: RVSSIE: ETC[iv]”

Przez 200 lat ziemia mazowiecka była strzeżona przez wiwernę. Strzegła ona Mazowsza aż do 1529 r., kiedy to wskutek inkorporacji księstwa do Korony, zastąpił ją orzeł niekoronowany. Dziś wiwerna znajduje się w herbach mazowieckich powiatów: warszawskiego zachodniego, grójeckiego, ostrowskiego, garwolińskiego, otwockiego i pruszkowskiego oraz gminy Lesznowola.

Echa arturiańskie w heraldyce Osiecka

Wspomniany na początku artykułu Osieck również posiada herb nawiązujący do dziedzictwa arturiańskiego. Do posługiwania się nim powrócono w 2008 r. W Bibliotece Książąt Czartoryskich, w zbiorach Wiktora Wittyga odnaleziony został dokument z pieczęcią suchą dawnego miasta Osiecka. Pieczęć przedstawia na murawie kroczącego jelenia, przed nim widać drzewko z liśćmi a za nim drzewo suche z obciętymi gałęziami. W otoku pieczęci widnieje łaciński napis: „SIGILUMCIVITATIS OSIECENSIS” (pieczęć Miasta Osiecka). Umieszczone na pieczęci drzewo z poobcinanymi (osieczonymi) gałęziami prawdopodobnie nawiązuje do nazwy miasta. Stanisław Rospond w księdze „Słownik etymologiczny miast i gmin PRL” pisze, że osieck to „miejsce osieczone, wysieczone z drzew”, odlesione. Według niego nowszym, używanym w XV w., znaczeniem słowa osiek był gaj. Czego odzwierciedleniem są zapewne młode liściaste drzewka umieszczone przy przednich nogach jelenia. Heraldyczny opis herbu: 

w polu czerwonym na murawie zielonej jeleń kroczący srebrny, za nim osieczone drzewo zielone, między nogami przednimi i przed prawą nogą przednią po jednym drzewku zielonym z trzema listkami każde.

Ale dlaczego jeleń, a w szczególności biały jeleń dostał się na tarczę herbową Osiecka. Pierwsze skojarzenie podpowiada, że jest to nawiązanie do okalającej miasto Puszczy Osieckiej, w której było bardzo dużo dzikiej zwierzyny lub do książęcego zwierzyńca, w których hodowano jelenie. Jednak jest jeszcze jedna możliwość, być może, że najbliższa prawdy. Herb Ziemi Czerskiej w postaci zielonego smoka w prostej linii nawiązuje do legend arturiańskich co jest przypisywane faktowi, że komesem czerskim na przełomie XI i XII w. był Magnus, syn króla angielskiego Harolda II, poległego w bitwie pod Hastings w 1066 r. 

Biały jeleń i legendy arturiańskie

Postać białego jelenia, też jest nierozerwalnie związana z legendami arturiańskimi. Według tych opowieści pogoń za nieuchwytnym białym jeleniem oznaczała podróż duchową i poszukiwanie mądrości. W arturiańskich pieśniach truwerów i średniowiecznej poezji dworskiej, biały jeleń obrazował wewnętrzną walkę duchową toczoną między Miłością Niebiańską, a Miłością Ziemską, czyli starcie sił pozytywnych i negatywnych, dobra i zła. Oznaczałoby to, że do herbu miejskiego, przyjętego po lokacji miasta w XVI w., zaadaptowano używane do tej pory godło Osiecka. Godło to zapewne było związane z istniejącą w tym miejscu książęcą wieżą strażniczą.[v] Mieszkańcy Osiecka do dnia dzisiejszego uważają, że na zachód od kościoła (przy dzisiejszej drodze do Pogorzeli) „w dawnych czasach” wznosiła się murowana wieża książęca nazwana przez nich Wieżą Czerską.

Tak Chretien de Troyes[vi] (autor romansów rycerskich) opiewał dwór króla Artura i jego rycerzy zasiadających przy okrągłym stole w swoim poemacie z XII w.: 

„(…) W czasie jednego z wielkanocnych spotkań król Artur wznowił stary obyczaj polowania na białego jelenia. Ten, kto go upolował, mógł ucałować najpiękniejszą kobietę dworu. Polowanie się rozpoczęło i rycerz Erek wraz z ukochaną Enidą przeżył niezwykłe przygody. Pokonał złe moce, zwyciężył w „grze krogulca” (le jeu de l`epervier). Zdobył umieszczonego na wysokim słupie ptaka, przyprowadzając dziewczynę dobrą, piękną i obyczajną. Była nią uboga Enida. Erek powiódł ją na dwór króla Artura, a królowa Ginewra odziała w bogate szaty, godne urody dziewczęcia. Król Artur złożył na policzku Enidy „pocałunek białego jelenia”. Erek został władcą swego kraju i zaznał „radości dworu”. Historia dzielnego Ereka to jedna z piękniejszych arturiańskich opowieści. Zaczyna się i kończy na dworze króla Artura; ważną rolę odgrywa w niej królowa Ginewra. Przygoda jest tu motorem akcji; romantyzmu przydaje tej historii też fakt, że królewicz Erek poślubia bardzo ubogą dziewczynę. W jego życiu pojawia się moment dokonania wyboru między miłością a rycerskim działaniem. Poetycki bohater sam jest szlachetny jak jego czyny. (…)”.[vii] 

Rozwinięciem tematu będzie kolejny artykuł o mitycznej bogini w herbie Otwocka i warszawskim żmiju, który został… syrenką.

Czytaj też:

[i] Legendy arturiańskie to zbiór opowieści związanych z legendarnym królem Arturem i rycerzami Okrągłego Stołu. Odnaleźć w nich można ślady wydarzeń historycznych i wpływy wielu kultur, szczególnie mitologii celtyckiej, wierzeń chrześcijańskich, oraz średniowiecznej kultury dworskiej. Nie istnieje jeden spójny zbiór „legend arturiańskich”; poszczególne opowieści związane z tą tematyką występują w różnych, niekiedy sprzecznych, wersjach; także różne legendy związane z tą tematyką zawierają niekiedy informacje wzajemnie się wykluczające. Najstarsze literackie zapisy legend arturiańskich pochodzą z VII w. Legendy arturiańskie pozostają istotnym elementem kultury aż do dzisiaj. Do postaci i motywów legend arturiańskich chętnie sięga kultura popularna, na skutek czego cały czas powstają ich nowe wersje i interpretacje.

[ii] Magnus (ur. 1051 - zm. po 1109) – komes wrocławski (2 poł. XI w.), komes Mazowsza (1 poł. XII w.), syn Harolda II króla Anglii i Edyty zwanej Łabędzią Szyją. Brat Godwina, Edmunda i Gythy żony księcia ruskiego Włodzimierza Monomacha.

[iii] Harald II (Harold II - urodzony ok. 1022 r, zmarł 14 października 1066 r.). Król Anglii panujący w 1066 r. Syn Godwina, earla Wessex i Gythy Thorkelsdóttir, spowinowaconej z królem Kanutem Wielkim, szwagier Edwarda Wyznawcy. Poległ 14 października 1066 r. w bitwie pod Hastings z wojskami normandzkimi Wilhelma Normandzkiego (znanego później jako króla Anglii Wilhelma I Zdobywcę). W jej wyniku najeźdźcy z kontynentu europejskiego opanowali całą Brytanię. Bitwa pod Hastings uważana jest za VIII bitwę decydującą w dziejach świata.

[iv] STANISLAVS ET IANUSSIVS: D: D: DUCES: MAZOVIE: RVSSIE: ETC. – Stanisław i Janusz książę, książę, Księstwo Mazowieckie, Ruskie etc.

[v] Mieszkańcy Osiecka do dnia dzisiejszego uważają że na zachód od kościoła (przy dzisiejszej drodze do Pogorzeli) „w dawnych czasach” wznosiła się murowana wieża książęca nazwana przez nich Wieżą Czerską.

[vi] Chretien de Troyes (1135?-1183). Autor romansów rycerskich: Érec et Énide (Erek i Enida, datowany na 1160-65 r.), Cligès (datowany na 1176-77 r.), Lancelot (Lancelot z Jeziora, czyli Rycerz na podwodzie, datowany na ok. 1170–81 r.), Yvain (Iwajn, czyli Rycerz z lwem, datowany na ok. 1169–1173 lub przed 1181 r.), Percewal (Percewal z Walii, czyli Opowieść o Graalu, datowana na około 1181 r.). Chretien jako pierwszy wprowadził motyw Graala do legend arturiańskich (w Percewalu).

[vii] Grzybkowska Teresa, Gdańska la joie de la cour , Porta Aurea [w] Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1992, s.109.