Tęskniąc za hrabią Józefem ze Starej Wsi

Na początku XIX w. dobra kołbielskie należące do Chrzanowskich z Rudna, tak jak i całe miasteczko Kołbiel, mocno podupadły. W 1866 r. majątek, liczący ok. 2100 ha, zakupiła rodzina Zamoyskich. Miało to znaczenie dla ogólnej zamożności mieszkańców regionu i przyczyniło się do wykształcenia oryginalnej kultury ludowej, przejawiającej się w budownictwie drewnianym, obrzędach, strojach, tkactwie, wycinankach, muzyce i tańcach.

Hrabia Józef na włościach

Józef Zamoyski urodził się 4 maja 1835 roku w Klemensowie. Był najmłodszym synem Konstantego Zamoyskiego, XIII ordynata na Zamościu, i Anieli z Sapiehów. Ukończył College Burry Saint Edmonds we Wschodniej Anglii i studia w Paryżu. Po powrocie do Polski przez pewien czas był naczelnikiem dóbr ordynacji zamojskiej, jednak zrezygnował z tej funkcji i poświęcił się pracy we własnym majątku. W 1866 roku zakupił ziemię w Starej Wsi w powiecie nowomińskim (obecnie teren ten stanowi część Kołbieli), w otoczeniu parku wybudował pałac i założył gospodarstwo rolne.

Wybudowany na włościach neorenesansowy pałac według projektu Leandra Marconiego, bardziej przypominał włoską wille, niż ziemiańską siedzibę znad Wisły. Ówczesna warszawska prasa tak opisywała kołbielski folwark: 

„Majątek jego, Stara Wieś pod względem gospodarstwa rolnego jest jednym z najpiękniejszych w kraju, i może być słusznie nazwanym fermą wzorową, jakoż wielu rolników, z odleglejszych nawet okolic nie raz tam przybywało dla przyjrzenia się urządzeniu tego folwarku, który wprawdzie wiele kosztował, ale za to pod każdym względem nic zgoła do życzenia nie pozostawia. Wszystkie pola w tym kilkunastowłókowym majątku są zdrenowane, łąki zirygowane, ba-gna osuszone i zamienione w łąki. Inwentarz żywy składa się z dwóch ras bydła i z trzech ras owiec. Znajdują się tam wzorowo urządzone: młyn, olejarnia, krochmalnia i młocarnia, poruszana parą. Dalej jest tam zbiór narzędzi i przyrządów gospodarczych, a zabudowania wszystkie wzniesione są wzorowo pod każdym względem”.

Była to postać niepospolita i jak wszyscy z tego rodu wielce zasłużona dla kraju. Potrafił swobodnie porozumiewać się w kilku językach m.in. rosyjskim i angielskim. Cieszył się wielkim szacunkiem i poważaniem wśród chłopów. 

Założył nowoczesny folwark z owczarnią i stajniami. W krótkim czasie doprowadził majątek do rozkwitu. Gospodarzem był dobrym, ambitnym, kierującym się w swoich poczynaniach nowoczesną wiedzą. Wśród pracowników folwarcznych wprowadzał i upowszechniał zasady higieny. Zatrudnieni u niego chłopi posiadali wiele przywilejów socjalnych, o których mogli tylko pomarzyć inni robotnicy w początkach kapitalizmu. Mogli korzystać z taniego sklepu, apteki, pralni, prasowalni, łaźni czy dni wolnych od pracy, a ich dzieci były kształcone w zakresie szkoły powszechnej. 

W Kołbieli założył szkołę zawodową o profilu handlowo-rolniczym dla synów ubogiej szlachty, która istniała do połowy lat 20-tych ubiegłego stulecia.

Wielkie osiągnięcia i wszechstronność Zamoyskiego

Działalność publiczna hrabiego Józefa była nakierowana na wspieranie krajowego przemysłu i gospodarki. Aktywnie popierał projekt kompleksowej kanalizacji Warszawy, zrealizowany z czasem przez Williama Lindleya. Wraz z Leopoldem Kronenbergiem był współzałożycielem Banku Handlowego w Warszawie. W 1869 r. dzięki staraniom Józefa Zamoyskiego, Leopolda Kronenberga, ks. Jana T. Lubomirskiego powstaje Warszawskie Towarzystwo Kredytowe, którego prezesem zostaje sam Józef Zamoyski. Powstanie tego Towarzystwa uznano za jedno z największych osiągnięć hrabiego.

"Do tej pory bogaci finansiści nie mieli żadnego hamulca w podnoszeniu stóp procentowych, stosowali lichwiarski kredyt bo nie było instytucji, która mogła im skutecznie przeszkodzić. Teraz istniała firma udzielająca dogodnych pożyczek na budownictwo i popierała przemysł krajowy".

W 1875 r. wspólnie z Lubomirskim, braćmi Ludwikiem i Jakubem Natansonami oraz K. Dietrichem (dom handlowy Hielle i Dietrich) doprowadził do powstania Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. 

Od roku 1869 zabiegał w Petersburgu, o budowę kolei w Królestwie Polskim. W wyniku tych starań uzyskał koncesje na budowę Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej (dzisiejsza linia z Warszawy do Lublina). 

Józef Zamoyski był też hodowcą doskonałych koni wyścigowych, a w latach 1864–1867 pełnił funkcje prezesa Warszawskiego Towarzystwa Wyścigowego. Wspierał krajowy przemysł i gospodarkę. Aktywnie działał w kręgach arystokracji, przedsiębiorców i finansistów. Był też akcjonariuszem i kierownikiem Towarzystwa Fabryki Wyrobów Bawełnianych w Zawierciu. 

Kolejni Zamoyscy nie byli już tak wszechstronni jak Józef, ale potrafili dobrze gospodarować majątkiem.

Wspomnienia o Józefie

Hrabia Józef Zamoyski zmarł 23 października 1878 r. w Warszawie, w wieku 43 lat, po przebyciu krótkiej, lecz gwałtownej choroby. Na łamach ówczesnych warszawskich dzienników można było przeczytać m.in. takie wspomnienie o nim:

 „zmarł w naszem mieście człowiek, który na polu działalności obywatelskiej dla kraju i specjalnie dla Warszawy nie-małe położył zasługi […] człowiek prawy i uprzejmy […] Ożywiony zawsze jak najlepszymi chęciami, uczynny i pracowity, był powszechnie szanowany i szczerze kochany, a pracy jego charakter i energia woli jednały mu przyjaciół we wszystkich sferach naszego społeczeństwa”. 

29 maja 1879 r. Bolesław Prus w "Kurierze Warszawskim" pisze: 

"(...) handel mięsem ulega u nas monopolowi i nie ureguluje się dopóty, dopóki monopol zwalczony nie zostanie. Myśleli o podobnej walce dwaj znakomici obywatele nasi: hr. Józef Zamoyski i Leopold Kronenberg. Dziś jednak obaj nie żyją, a planu przez nich teoretycznie obrobionego jakoś nikt dotychczas nie wykonał".

Ciało hrabiego Józefa przewieziono z Warszawy do Zamościa Drogą Żelazną Nadwiślańską. Pochowano go w grobie rodzinnym Zamoyskich w kolegiacie zamojskiej. 

Losy majątku Zamoyskich

W kilka lat po śmierci hrabiego w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” w tomie XI, wydanym w Warszawie w 1890 r. tak scharakteryzowano jego majątek: "Stara Wieś, fol. i dobra, pow. nowomiński, gm. Kołbiel, leżą przy linii dr. żel. Nadwiślańskiej, poza Otwockiem o 3 w. od Celestynowa, przy szosie lubelskiej. (...) Wzorowe gospodarstwo rolne, młyn parowy z prod. Na 35 000 rs., fabryka krochmalu, piękne inwentarze, owczarnia (z hodowlą owiec Negretti na wełnę i Southdown o Oksford na mięso), irygacja łąk. Właścicielem dóbr jest hr. Zamoyski."

Zamoyscy sprzedali dobra w Starej Wsi w 1939 r. szwajcarskiej firmie, która to w wyniku przeprowadzanej reformy rolnej po roku 1944 została go pozbawiona. Każdy kolejny państwowy właściciel tylko doprowadzał do ruiny powierzony majątek. Do dnia dzisiejszego zachował się pałac z ok. 1866 r., mocno zdewastowany. Po 1944 r. mieściły się tu biura Gminnej Rady Narodowej, następnie krawiecka szkoła zawodowa z mieszkaniami dla nauczycieli. 

Obecnie przeznaczony jest na Internat Zespołu Szkół Zawodowych w Kołbieli. Wokół pałacu nadal rozciąga się 10-cio hektarowy park krajobrazowy z połowy XIX w. z okazami starodrzewu oraz staw zasilany w wodę ze strugi Antoninki. Na jego terenie znajdują się dzisiaj nowe budynki Zespołu Szkół i wytwórni kostki brukowej AGB (dawny Instytut Mechaniki Precyzyjnej). 

Od strony szosy lubelskiej stoi brama wjazdowa, składająca się z dwóch podcieniowych stróżówek, murowana z połowy XIX w. Obecnie mieści się w nich bar "Kordegarda". Na tyłach pałacu, wśród krzewów stoi osobliwy granitowy obelisk, wystawiony ku czci Józefa hrabiego Zamoyskiego (1835-78) z II połowy XIX w., z napisem: "Józef hr. Zamoyski założyciel postępowego gospodarstwa w Starej Wsi 1866-1878". 

Ponadto z dawnego folwarku usytuowanego po drugiej stronie szosy mińskiej można jeszcze zobaczyć murowaną rządcówka, stajnie, stajnie zarodowe, obory ze spichlerzami, czworaki, piwnice, dawny młyn mechaniczny, wszystko z XIX w. Po 1945 r. zabudowania były wykorzystywane przez PGR i Zakład Produkcji Doświadczalnej Instytutu Mechaniki Precyzyjnej. Obecnie pałac wraz z parkiem są własnością prywatną, w zabudowaniach folwarku znajdują się mieszkania prywatne, oraz liczne drobne zakłady usługowo-produkcyjne. Natomiast na cmentarzu wznosi się majestatycznie murowana klasycystyczna kaplica grobowa Zamoyskich, wzniesiona na początku XIX w. według projektu W. Strzałkowskiego. Przechodząc obok pięknego, neogotyckiego kościoła parafialnego p.w. Św. Trójcy, stojącego przy rynku w Kołbieli, pamiętajmy, że Zamoyscy byli jego głównymi fundatorami.

Czytaj też: