Historia otwockich pocztówek

Dobrze nam znane pocztówki i kartki pocztowe pojawiły się stosunkowo niedawno, nieco ponad 150 lat temu. Jednak w okresie swojego funkcjonowania przeszły wielką ewolucję. Kartki pocztowe od chwili pojawienia się w drugiej połowie XIX wieku stały się przedmiotem pożądania wielu kolekcjonerów, znanych jako deltiolodzy (deltiologia, inaczej filokartystyka, to hobby polegające na zbieraniu pocztówek).

A jak to było z pocztówkami w Otwocku?  

Nie znana jest dokładna data wydania ani wzór pierwszej otwockiej pocztówki. Natomiast najstarsza z zachowanych pochodzi z ok. 1902 r. i przedstawia otwocki dworzec kolejowy. Pierwsze kartki wydawane były staraniem właścicieli miejscowych pensjonatów, którzy widzieli w tym bardzo dobry sposób na wypromowanie swoich obiektów. W większych nakładach pocztówki prezentujące otwockie ulice i najbardziej reprezentacyjne obiekty zaczęli wydawać otwoccy księgarze w drugiej połowie pierwszej dekady XX w. Pierwszym z nich był Izaak Cynamon, właściciel księgarni oraz sklepu papierniczego i elektrotechnicznego przy ul. Warszawskiej. Jego pocztówki drukowane metodą światłodruku zaczęły ukazywać się ok. 1908 r., zaś autorem fotografii wykorzystanych w nich był Z. Karczewski. W tym samym czasie i taką samą metodą, drukowane były również w zakładach graficznych Wierzbickiego. 

Rozwój uzdrowiska i popyt na pocztówki

Wraz z rozwojem uzdrowiska wzrastał popyt na miejscowe pocztówki. Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu ich wydawaniem zajęli się też: Szaja Sławin prowadzący Bibliotekę (Czytelnię) „Współczesną” przy ul. Warszawskiej 17 i Józef Wassercug prowadzący Czytelnię „Kultura” przy ul. Kościelnej 10. W tym miejscu warto wspomnieć, że Józef Wassercug to ojciec słynnego Jeremiego Wasowskiego, ze słynnego Kabaretu Starszych Panów. 

Na  pocztówkach z dwóch pierwszych dekad XX w. można podziwiać m.in. Dworzec kolejowy, ulicę Warszawska, ulicę Kościuszki z Pomnikiem Tadeusza Kościuszki, Kościół pw. św. Wincentego a’ Paulo, Willę Julia czy Sanatorium Geisera. 

Rynek wydawniczy pocztówek z Otwocka

Po 1918 r. potentatem na rynku wydawniczym pocztówek z Otwocka zostało Polskie Towarzystwo Księgarń Kolejowych „Ruch” S.A. z Warszawy, założone przez znanych warszawskich księgarzy: Jana Gebethnera i Jakuba Mortkowicza. Wydało ono kilkadziesiąt wzorów pocztówek przedstawiających najważniejsze obiekty, ulice i okolice Otwocka. Pierwsze ich pocztówki charakteryzowały się tym, że były to zdjęcia z naniesioną stemplem informacją jaki obiekt lub miejsce przedstawiają. Autorem większości fotografii wykorzystanych na nich, był Jan Wołyński, znany i uznany wybitny artysta malarz, fotograf, kierownik pracowni fotograficznej Zachęty, a także kierownik artystyczny popularnego Tygodnika Ilustrowanego. 

W sferze wydawniczej z Towarzystwem „Ruch” współpracowało również Wydawnictwo „Polonia” z Krakowa. Wśród innych wydawców pocztówek, o których warto wspomnieć to Wydawnictwo „Rotor” należące do firmy księgarskiej Stanisława Kozłowskiego z Warszawy )oficjalnego przedstawiciela w Polsce amerykańskiej firmy wydawniczej L.C. Page i S-ka z Bostonu) z pocztówkami Sanatorium Wojskowego, Wydawnictwo „Atlas” ze Lwowa oraz Sekcja krajoznawcza „Kadimah” Związku Syjonistów Rewizjonistów, która wydała serię widokówek ze Świdra. 

Pocztówki jako źródło promocji obiektów

W okresie międzywojennym aktywnie na rynku wydawniczym zaczęli działać również właściciele poszczególnych sanatoriów i pensjonatów, którzy w wydawanych pocztówkach widzieli bardzo dobre źródło promocji swoich obiektów. Własne pocztówki posiadały: Sanatorium m. st. Warszawy (wydane przez Kantynę przy Sanatorium m. st. Warszawy w Otwocku), Sanatorium Wojskowe, Uzdrowisko Gurewicza, Sanatorium Przygody, Sanatorium Krukowskiego, Pensjonat Michelsonowej i wiele, wiele innych. 

W tym miejscu warto wspomnieć młodą mieszkankę Otwocka, Bronisławę Dziewanowską, która w drugiej połowie lat 30. pasjonowała się fotografią. Jej prace, na których uwieczniała obraz ówczesnego miasta, znalazły się na wielu pocztówkach zarówno tych drukowanych jak i wydawanych przez miejscowych fotografów, tuż przed wybuchem II wojny światowej.

Okres okupacji i motyw Świdra

Podczas okupacji niemieckiej używano pocztówek wydanych do 1939 r. Pod nadzorem władz okupacyjnych wydano tylko kilka wzorów pocztówek przeznaczonych do wykorzystania przez niemieckich żołnierzy czy urzędników. Wydrukowano wtedy serię kart poświęconych Sanatorium Wojskowemu oraz pocztówkę gdzie znalazł się motyw ze Świdra. 

Wzory otwockich i świderskich fotografów

Od zakończenia wojny, aż do końca lat 50. wydawaniem pocztówek zajmowało się wiele wydawnictw, które często wykorzystywały przedwojenne zdjęcia czy wzory. Kilkadziesiąt różnych wzorów opracowało i wydało grono otwockich i świderskich fotografów. Wśród nich prym wiódł Zakład Fotograficzny Lisowskiego ze Świdra, który specjalizował się w fotografowaniu rzeki oraz obiektów wypoczynkowych. Niestety były one wydawane w niewielkich nakładach, często poniżej 50 egzemplarzy. Ok. 1950 r. nakładem Spółdzielczego Instytutu Wydawniczego „Kraj” z Warszawy (późniejsze Wydawnictwo PTTK „Kraj”) wyszła seria ok. 30 pocztówek z wycinankami ludowymi. Była to seria „Dawna wycinanka podwarszawska” prezentująca jednobarwne wycinanki ludowe z początku XIX w. wytworzone we wsi Świdry (obecnie Świdry Wielkie) i okolicach. Oryginały wycinanek pochodziły ze zbiorów Muzeum Przemysłu w Krakowie. 

Inni wydawcy z tego okresu to m.in. FWP (Fundusz Wczasów Pracowniczych) wydające widokówki ze swoimi obiektami na terenie miasta, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” z Warszawy (najstarsze polskie powojenne wydawnictwo założone w 1944 r. o profilu literacko-humanistycznym), Wydawnictwo „Arkady”, Wydawnictwo Oświatowe „Wspólna Sprawa” i Wydawnictwo „Książka i Wiedza” z Warszawy. 

Walory Otwocka na pocztówkach z końca lat 50. 

Pod koniec lat 50. XX w. zaczęły ukazywać się wielkonakładowe (czasami nawet po 20000 szt.) pocztówki prezentujące walory Otwocka i okolic wydawane przez Biuro Wydawnicze „Ruch” należące do koncernu RSW „Prasa”, przekształcone w 1974 r. w Krajową Agencję Wydawniczą. Przez ponad 30 lat wydawnictwo to zmonopolizowało rynek wydawniczy otwockich pocztówek eliminując innych wydawców. Pocztówki z tego okresu prezentują dosyć wąską gamę tematów. Można na nich zobaczyć widoki centrum miasta w okolicach wybudowanego w 1961 r. Osiedla Rynek i urządzonego Placu XX-lecia PRL (obecnie Plac Niepodległości), rzekę Świder z okalającą przyrodą i plażami, budynki magistratu, Liceum Ogólnokształcącego (dawny Dom Uzdrowiskowy), Technikum Nukleonicznego i Dworca PKP. Do nielicznych należą widokówki pokazujące nowe osiedla mieszkaniowej wzdłuż ulic Andriollego, Sportowej, Poniatowskiego czy Kmicica lub… Instytut Badań Jądrowych (obecnie Narodowe Centrum Badań Jądrowych). 

Bardzo ciekawie prezentuje się plejada autorów zdjęć wykorzystywanych do reprodukowania w formie pocztówek w okresie PRL-u. Wielu z nich to znane dzisiaj nazwiska wybitnych artystów fotografików. Najbardziej znanymi twórcami uwieczniającymi obraz Otwocka na kliszy w tym czasie byli: Zofia Chomętowska, uznana artystka i jedna z najbardziej aktywnych fotografek dwudziestolecia międzywojennego oraz Leonard Sempoliński, jeden z członków założycieli Związku Polskich Artystów Fotografików. W tym miejscu warto przynajmniej wymienić takich twórców jak: Jerzy Ferdynand Beeger, Renard L. Dudley, Henryk Grzęda, Teodor Hermańczyk, Tadeusz Jankowski, Adam Johann, Krzysztof Jabłoński, Kazimierz Kaczyński, Piotr Krassowski, Karina Łopieńska, Jerzy Makarewicz, Adam Nowicki, Janusz Pokorski, Jerzy Proppe, Mirosław Raczkowski, A. Ruckgaber, Zygmunt Rytel, Irena Skarżyńska, Jan Siudecki, Tadeusz Wackier, Andrzej Wiernicki, Andrzej Zborski i Zenon Żyburtowicz.

Powraca różnorodność 

Zróżnicowanie wśród wydawców oraz prezentowanych tematów na kartkach powróciła po 1990 r. Dzięki temu zwiększyła się też różnorodność wydawanych pocztówek ale paradoksalnie zmniejszyła się ich dostępność. Związane to było z rozproszeniem wydawców oraz niskimi nakładami pocztówek. Wśród nich można wymienić m.in. Urząd Miasta Otwocka, Starostwo Powiatowe w Otwocku, OCK Muzeum Ziemi Otwockiej, Miejski Ośrodek Kultury, Turystyki i Sportu (MOKTiS), Oddział PTTK w Otwocku,  Miejską Bibliotekę Publiczną w Otwocku, Pocztę Polską, Hufiec ZHP w Otwocku, agencje reklamowe „SELAR”, „H. Głosik”, CMYK” i „220 Volt”, sklep papierniczy „Kajet” z Radości czy Misjonarze Św. Rodziny (dom zakonny przy kościele p.w. św. Teresy w Świdrze). Najciekawsze pod względem graficznym pocztówki z tego okresu wydawał (i wydaje nadal) sklep plastyczny „Wena” w Otwocku (na kartkach reprodukowane są akwarele artysty malarza z Liverpoolu, Jarosława Głód vel Glod z najbardziej znanymi otwockimi budowlami) oraz Urząd Miasta Otwocka wydający karty z rysunkami świdermajerów autorstwa Leszka Konstantego Korczaka oraz akwarelami namalowanymi przez artystę z Józefowa Pawła Rupniewskiego. 

Współczesne widokówki i wzór w stylu świdermajer

Co do przedstawianych widoków na współczesnych widokówkach to nadal dominują takie obiekty jak ratusz miejski, Dom Uzdrowiskowy czyli obecnie LO im. K.I. Gałczyńskiego, dworzec kolejowy, Sanatorium Wojskowe czyli obecnie Europejskie Centrum Zdrowia, Sanatorium m. st. Warszawy mieszczące w swoich murach Mazowieckie Centrum Leczenia Chorób Płuc i Gruźlicy oraz widoki rzeki Świder i okolicznych lasów. Nowością w stosunku do wydawnictw sprzed 1990 r. są coraz liczniejsze pocztówki prezentujące tradycyjne drewniane budownictwo linii otwockiej nazywane świdermajerami.

Tych, których zainteresował temat otwockich pocztówek zapraszam na krótkie spacery po mieście, podczas których będzie można zobaczyć miejsca, które zostały na nich uwiecznione. Spacery te rozpoczynam od 24 listopada b.r. od spaceru szlakiem pocztówek po ulicach - Kościelnej i Kościuszki. Od tego momentu raz w miesiącu aż do października przyszłego roku odwiedzimy wiele ciekawych miejsc w Otwocku. Szczegółowe informacje na temat tych spacerów będzie można znaleźć na moim profilu na platformie Facebook.

ZOBACZ GALERIĘ ZDJĘĆ Z POCZTÓWKAMI OTWOCKIMI 

Czytaj również: