Wielka matematyka i geometria w… Kołbieli

Kilka tygodni temu spacerowałem po kołbielskiej nekropolii, zbierając materiały dotyczące właścicieli okolicznych majątków ziemskich pochowanych na tym cmentarzu. Wtedy właśnie moją uwagę przykuł skromny granitowy głaz z wyrytą inskrypcją:

„Wanda Szmielew, matematyk, prof. Uniw. Warszawskiego, żyła lat 56, zm. w Radachówce 27 VIII 1976”.

Po powrocie do domu postanowiłem sprawdzić, kim była ta pani. Gdy tylko zacząłem zagłębiać się w jej biografię, dosłownie „usiadłem z wrażenia”. Okazało się, że spoczywająca na tym cmentarzu Wanda Szmielew to jedna z najwybitniejszych polskich uczonych XX wieku. Kim była? O tym poniżej.

Początki przygody z matematyką

Wanda Szmielew (z domu Montlak) urodziła się 5 kwietnia 1918 r. w Warszawie. Jej rodzicami byli Dawid i Bronisława Montlak. W 1935 r. ukończyła Miejskie Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego i rozpoczęła studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Dwa lata później wyszła za mąż za Borysa Szmielewa.

Na studiach zainteresowała się logiką matematyczną. Za radą profesora Alfreda Tarskiego — wybitnego logika, uważanego za jednego z czterech najwybitniejszych logików wszech czasów (obok Arystotelesa, Gottloba Fregego i Kurta Gödla) — rozpoczęła pracę naukową.

Jej wykładowcami byli również wybitni przedstawiciele polskiej szkoły matematycznej: Wacław Sierpiński, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Kuratowski oraz Adolf Lindenbaum.

W 1938 r. napisała swoją pierwszą pracę naukową dotyczącą pewnika wyboru dla zbiorów skończonych. Artykuł ten – zatytułowany On Choices from Finite Sets – z powodu wybuchu wojny został opublikowany dopiero w 1946 r. w piśmie Fundamenta Mathematicae.

W czasie wojny Szmielew pracowała jako mierniczy w Łodzi, jednocześnie prowadząc tajne nauczanie. Po wojnie kontynuowała studia i pracę naukową – początkowo w Łodzi, a następnie ponownie w Warszawie. W 1947 r. uzyskała absolutorium na Uniwersytecie Łódzkim, po czym przeniosła się na Uniwersytet Warszawski, gdzie uzyskała magisterium na podstawie pracy „O zupełności teorii grup abelowych bez elementów cyklicznych”.

Kariera naukowa

W 1949 r. wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie przez rok wykładała na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley i współpracowała z prof. Tarskim. W 1950 r. obroniła tam pracę doktorską pt. Arithmetical Properties of Abelian Groups (250 stron!). W oparciu o tę rozprawę napisała później (1954) artykuł Elementary Properties of Abelian Groups, opublikowany w Fundamenta Mathematicae.

W uznaniu za wybitne osiągnięcia naukowe ówczesny Minister Szkolnictwa Wyższego przyznał jej specjalną nagrodę (1956).

Po powrocie do Polski w 1950 r. rozpoczęła pracę na Uniwersytecie Warszawskim jako adiunkt, a w 1954 r. otrzymała tytuł docenta. Współpracowała m.in. z Karolem Borsukiem, z którym w 1955 r. wydała monografię Podstawy geometrii. Publikacja zdobyła duże uznanie, a w 1960 r. ukazała się w wersji angielskiej pt. Foundations of Geometry. Euclidean and Bolyai–Lobachevskian Geometry. Projective Geometry.

Na przełomie 1957 i 1958 r. wzięła udział w sympozjum matematycznym w Berkeley, wygłaszając referat Some Metamathematical Problems, poświęcony elementarnej geometrii hiperbolicznej.

W latach 1958–1962 pracowała jako docent w Instytucie Matematycznym PAN. W tym czasie pełniła również funkcję prezesa Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1959–1961). W 1967 r. uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego. Wcześniej, w latach 1963–1964, kierowała Wydziałem Matematyki i Fizyki UW.

Wielka geometria

Czym właściwie jest geometria – dziedzina, której poświęciła życie Wanda Szmielew?

To jedna z głównych gałęzi matematyki. Tradycyjnie określana jest jako nauka o przestrzeni i figurach, w sensie bardziej formalnym – jako badanie niezmienników względem wybranych przekształceń. W zależności od rodzaju przestrzeni i przekształceń wyróżnia się różne typy geometrii.

W 1968 r. w Warszawie powstał Zespół Podstaw Geometrii, który później przekształcono w Zakład Matematyki Elementarnej i Podstaw Geometrii. Jego twórczynią i pierwszym kierownikiem – aż do śmierci – była Wanda Szmielew.

Jej praca naukowa była wielokrotnie doceniana. W 1960 r. otrzymała nagrodę naukową Wydziału III PAN, w 1962 r. – Nagrodę Polskiego Towarzystwa Matematycznego im. Stefana Mazurkiewicza, a w 1973 r. została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

W uznaniu całokształtu dorobku naukowego i zasług dla rozwoju geometrii, profesor Wanda Szmielew nazywana jest twórczynią polskiej szkoły geometrii.

Dorobek naukowy

W dorobku naukowym profesor Szmielew znajduje się około 30 prac z zakresu podstaw matematyki, geometrii, algebry, teorii mnogości i ich powiązań. Za jedno z jej największych osiągnięć uznaje się dowód rozstrzygalności teorii pierwszego rzędu grup abelowych.

Wraz z Tarskim stworzyła aksjomatykę Szmielew–Tarskiego, która umożliwiła opis geometrii za pomocą języka algebry ogólnej. Rozwiązania te miały istotne znaczenie dla dalszego rozwoju geometrii euklidesowej.

W ostatnich latach życia pracowała nad monografią pt. Od geometrii afinicznej do euklidesowej: rozważania nad aksjomatyką. Została ona opublikowana już po śmierci autorki, w 1981 r., dzięki staraniom jej współpracowniczki Marii Moszyńskiej. Wydanie angielskie ukazało się w 1983 r. pt. From Affine Geometry to Euclidean Geometry.

Jak pisała Moszyńska:

„Szmielew nie była już w stanie wykonywać swoich uniwersyteckich obowiązków. Przez kolejne dwa lata pracowała intensywnie. Monografia wkrótce zaczęła żyć własnym życiem. W maju 1976 r. stało się jasne, że Wanda Szmielew nie ma już ani czasu, ani sił na dokończenie pracy. [Po śmierci Wandy] starałam się zmienić tylko to, co było absolutnie konieczne, aby zachować oryginalny tekst.”

Upamiętnienie

Wanda Szmielew zmarła na raka 27 sierpnia 1976 r. w Radachówce pod Kołbielą. Została pochowana na cmentarzu parafialnym w Kołbieli, w kwaterze E2. Jej nagrobek, choć skromny, skrywa historię wybitnej postaci polskiej nauki.

To przykład, jak wielkich ludzi można odnaleźć w cichych zakątkach naszych nekropolii. Wanda Szmielew pozostaje jednym z filarów polskiej szkoły geometrii – i warto o niej pamiętać.

Przeczytaj również: